Nitrat oksid (NO), nitrogenin oksidləşməsiylə əldə edilən rəngsiz zəhərli bir qaz olaraq təyin olunur. Bir nitrogen ilə bir oksigen atomunun biləşməsindən meydana gələn bir molekuldur. Bu molekulun insan həyatı üçün çox əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti var. Son iyirmi ildəki sıx araşdırmalar bu molekulun hüceyrələr arası xəbərləşmədə təməl bir vəzifə boynuna götürdüyünü ortaya çıxarmışdır. Bu sahədəki elmi işlərin nəticələri göstərmişdir ki, nitrat oksid, insan bədənində təbii olaraq çıxarılan bir hormon, yəni kimyəvi bir xəbərçidir; sinir, dövran, müdafiə etmə, tənəffüs və çoxalma sistemlərinin həyati funksiyalarının təşkil edilməsində strateji bir rol oynayır.

Nömrənin çox əhəmiyyətli bir vəzifə boynuna götürdüyü yerlərdən biri damarlarımızdır. Damarlarımızın iç genişliyi sabit deyil; yəni damarlarımız bizim fəaliyyətlərimizə uyğun olaraq daralar və ya genişləyər, beləcə qan təzyiqinin təşkil edilməsində əhəmiyyətli rol oynayarlar. Məhz bu mükəmməl sistem vasitəsiylə bədənin fərqli mühitlərə görə dəyişən ehtiyacları avtomatik olaraq təmin edilər. Qan damarlarının idman edərkən genişləyərək artan qan ehtiyacını təmin etməsi və ya yaralanma sonrasında daralaraq qanamağı azaltması haqqında danışılan qüsursuz sistemin bir nəticəsidir.

Yaxşı, damarlar necə olur ki, nə vaxt genişləmələri ya da nə vaxt daralmaları lazım olduğunu anlayırlar? Aparılan araşdırmaların nəticələri kimyəvi bir xəbərçinin varlığını ortaya çıxardı. Bu xəbərçi nitrat oksid molekulu idi. Damarlara genişlənmə "təlimatını verən" məhz bu iki atomlu molekul idi.

İndi damarlarımızın dərinliklərində nitrat oksid çıxaran möhtəşəm təsisləri daha yaxından araşdıraq.

Elektron mikroskopuyla araşdırıldığında, damarların kiçiklikləriylə tərs mütənasib olaraq ən böyük strukturlar olduqları görüləcək. Məsələn, yan-yana düzülən 10 tükcük damar insan saçının bir teli qalınlığındadır. Məhz bu qədər dar olan damarlarımızın iç divarları düz əzələ hüceyrələrinin meydana gətirdiyi bir toxumayla qapalıdır; damarların genişlənib daralması da bu toxumanın fəaliyyətləri nəticəsində reallaşır. Əzələ hüceyrələri qan ilə birbaşa təmasa girməzlər; çünki Endokrin hüceyrələri əzələ hüceyrələri ilə qan arasında zər (pərdə meydana gətirən) bir təbəqə meydana gətirər.

Endokrin hüceyrələri bir zəncirin halqaları kimi yan-yana gələrək Endokrin təbəqəni meydana gətirər. 1980-cı illərə qədər bu hüceyrələrin, qanın damardakı axışını asanlaşdırmaq xaricində qeydə dəyər bir fəaliyyətinin olmadığına inanılırdı. Halbuki həqiqətin çox fərqli olduğu daha sonra ortaya çıxdı. Endokrin hüceyrələrinin məsuliyyətlərindən birinin nömrə xəbərçisini çıxarmaq olduğu aydın oldu.

Endokrin hüceyrəsini bir fabrik kimi təsəvvür etsək, nitrat oksid molekulları da bu fabrikin məhsullarına bənzədilə bilər. Hər bir nitrat oksid molekulunun ömrü təxminən 10 saniyə qədərdir. Nitrat oksid olduqca qısa müddət içində daşıdığı mesajı əlaqədar vahidlərə çatdırmaq üçün yaradılmışdır və bunu da ən mükəmməl şəkildə reallaşdırar. Endokrin hüceyrələrindən ifraz olunan xəbərçi nömrə molekulları çox sürətlə hər istiqamətdə yayılmağa başlayarlar. Düz əzələ hüceyrələrinə doğru irəliləyənlər bu hüceyrələrin pərdələrindən içəri girərlər. Seçici davranan düz əzələ hüceyrəsi pərdəsi nömrəni tanıyar və hüceyrə içinə girməsinə icazə verər. Düz əzələ hüceyrələrinin içinə girən nömrə molekulları vaxt itirmədən QC adlı xüsusi bir ferment tapar və bizim üçün həyati əhəmiyyəti olan mesajı çatdırarlar. Beləcə hüceyrə içində bir sıra kompleks kimyəvi reaksiya başlayar.

Xəbərçi olaraq adlandırdığımız bu zülallar, 0.000000001 metr böyüklüyündə iki atomlu molekullardır. Məhz bu kiçik molekullar bir poçtalyon kimi işləyər; daşıdıqları xəbərin sahibi olan QC fermentini taparlar. Dərhal xatırladaq, hüceyrənin içində fərqli vəzifələri olan minlərlə dəyişik ferment var. Buna baxmayaraq xəbər hər vaxt doğru ünvana, yəni doğru fermentə çatdırılar. Həmçinin xəbərçi molekulların çox məhdud müddətləri vardır, ancaq hər hansı bir zaman səhvi etməzlər. Xəbər daşıyan molekulların kompas və ya bənzəri istiqamət təsbit vasitələri də yoxdur; amma əsla yollarını itirməzlər.

Nitrat oksid molekulunun bu əməliyyat sırasındakı sürəti, günümüzün internet texnologiyasıyla və ya "e-məktub" yoluyla ünsiyyət qərargahı xatırladır. Həqiqətən də NO, sanki elektronik məktub sistemi kimi hərəkət edir; böyük bir sürətlə çox sayda mesajı yerlərinə çatdırır.

NO-nun gətirdiyi xəbərləri alan düz əzələ hüceyrələrindəki QC fermenti hərəkətə keçər. Bu işçi fermentin vəzifəsi, enerji daşıyan molekullar olan QTF-i cQMF-ə çevirməkdir. Bu mərhələlərin arasında meydana gələn bir çox reaksiya da hələ həll edilə bilməmiş vəziyyətdədir.

Olduqca asanlaşdırıb izah etsək, fermentlərin fəaliyyətləri nəticəsində əzələ hüceyrələri içində kalsium konsentrasiyası azalaraq bu liflərin ayrılmasına və əzələ hüceyrələrinin boşalmasına gətirib çıxarar. Beləcə damarlar genişlənər. Qısacası damarlarımızdakı təzyiqin təşkil edilməsində nitrat oksid molekulunun daşıdığı xəbərlərin həyati əhəmiyyəti vardır. Unutmamaq lazımdır ki, burada izah edilənlər bədənimiz içərisində hər an davam edən milyardlarla kompleks xəbərləşmə əməliyyatından yalnız biridir.

Bu nöqtədə cavab verilməli bəzi suallarla qarşılaşarıq. Necə olur ki, ağılsız və şüursuz NO molekulları, dünya tərəfindən məşhur professorların belə hələ həll edə bilmədikləri sistemləri mükəmməl bir şəkildə tanıyarlar? Necə olur ki, hərəkətə keçmələri lazım olan zamanı ya da dayanmaları lazım olan zamanı saniyəsinə qədər bilərlər və çıxar-çıxarmaz sanki bir yerdən əmr almış kimi son sürət mesajlarını doğru ünvanlara tam zamanında əskiksiz çatdıra bilərlər?

Şübhəsiz ki, nitrat oksid bütün bu möcüzə işləri özbaşına edə bilməz. Bu molekul təbiətdəki digər milyonlarla molekul kimi qüsursuz bir yaradılış əsəridir və düşünən insanlar üçün Allahın sərhədsiz qüdrət və elminin dəlillərindən yalnız biridir.